Bu Cam Üzümler Ağız Sulandırıyor….

Beijing’deki Huashi Bölge Müzesi’nin Chang Üzümü Sergi Salonu’na girdiğinizde ilk gözünüze çarpan şey büyük bir çardakta asılı duran çekici üzümler. Dolgun ve olgun görünümleriyle yenmeye hazır duruyorlar…

Ama durun, bunlar gerçek üzüm değil. Yakından bakıldığında bu cezbedici meyvenin aslında camdan olduğu farkediliyor. Chang Üzümü’nün beşinci nesil mirasçısı Chang Hong, ziyaretçilerin inanmayan bakışlarına aşina. Bugüne dek pek çok sergide hemen herkesin üzümlere dokunmak, hatta onların tadına bakmak istediğine şahit oldu.

Chang Üzümü, ilk olarak Qing Hanedanlığı döneminde (1644-1911) İmparator Guangxu’nun (1875-1908) saltanatı sırasında ortaya çıkan bir cam üzüm yapım zanaatı. Bu kadim aile mirasının formül ve tekniklerini bugün sadece Chang Hong ve kız kardeşi Chang Yan biliyor. 2009 yılında zanaat olarak ulusal manevi kültür mirası listesine alınan Chang Üzümü, o gün bugündür çok sayıda kişi tarafından çeşitli vesilelerle görüldü ve övgü topladı.

Chang Üzümü, bu alandaki mükemmel ustalığıyla ün yapmış Chang ailesinin adını taşıyan bir cam üzüm markası. Chang Hong’un atalarının adı Chang değil; onun ataları qiren’di (Qing ordusunda aile kökenlerine göre farklı hiyerarşilerde hizmet veren sancak görevlisi demek). Qing Hanedanlığı’nda sancaktarlar mali olarak kraliyet ailesince destekleniyordu, yani susam yağı gibi zaruri gereksinimleri bile devlet tarafından karşılanıyordu.

Kristal ışıltısı

Chang Üzümü’nün kurucusu Hanqiharibu için de durum böyleydi. Eğlence için kilden çeşitli meyveler yapardı. Ailenin imtiyazı kaldırıldığında geçimini sağlamak için bu becerisini kullandı. Ayrıca zanaatını geliştirmeye çalıştı ve o zamanlar nadir bulunan bir hammaddede karar kıldı—cam.

1894’te İmparatoriçe Dowager Cixi’nin 60. doğum günü Beijing’deki Yazlık Saray’da kutlandı. Cixi oyun izlemek için tiyatro sarayına gittiğinde, kristal ışıltısı yayan üzümlerin asılı olduğu bir çardak dikkatini çekti. O sıralarda Beijing erken bastıran kışa girmişti, dolayısıyla Cixi taze yaz üzümlerinin tadını özlüyordu. Tadına bakmak için hizmetkarlarından bir miktar üzüm toplamalarını istedi.

Bir harem ağasının üzümlerin gerçek olmadığını söylemesi üzerine Cixi çok şaşırdı; sonrasında üzümlerin Hanqiharibu ve karısı tarafından yapıldığını öğrendi. Üzüm çok sayıda çekirdek ihtiva eden bir meyve olduğu, bu da Çince’de çok sayıda çocuk ve nimet anlamına geldiğinden Cixi doğum günü hediyesinden çok memnun kaldı ve Hanqiharibu’nun karısına “Chang Zai” ünvanının yanı sıra eve döndüğünde kraliyet ailesinin onay ve desteğiyle bir iş kurmasını sağlayacak olan Tian Yi Chang sözünün (kraliyetin lütfuna daima mazharsınız demek) yazılı olduğu bir plaket verdi. İmparatoriçenin sözlerine duyduğu minnettarlıkla Hanqiharibu (koca) kendi adını Chang Zai, tüm ailesi de soyadını Chang olarak değiştirdi. Bu olay sonrasında Chang Üzümü’nün Beijing’de ünü yayıldı.

Karmaşık teknikler

Chang Üzümü’nün yapımı çok karmaşık. Tüm işlemler büyük ölçüde el becerisine dayanıyor. Bir salkım üzümün yapılışı 10’u aşkın aşama gerektiriyor ve bunlardan birinde yapılacak en ufak bir hata tüm çabayı boşa çıkarıyor. Üretim, genel olarak, malzemeyi seçip eritme, cam boncukları üfleme, renklendirme, mumlama, sablaj ve parçaları monte etme süreçlerinden oluşuyor.

Chang Hong’un anlattığına göre, seçilen cam ilk önce eritilerek sıvı haline getiriliyor, ardından çok ince bir demir çubuk ile sıvıdan bir cam boru elde ediliyor. Tekrar sıvıya daldırılan bu cam boruya üflendiğinde ortaya üzüm boyutunda delikli boncuklar çıkıyor.

Cam boncuk üfleme işi, saniyeler içinde tamamlanması gerektiğinden ve sıvının sıcaklığı bin santigrat derecenin üzerinde olduğundan en zor adım. Tüm süreç boyunca kullanılacak bir kalıp yok ve başarıyı belirleyen tek şey zanaatkarın yeteneği.

Cam boncukları üfleme işleminden sonra sıra üzüm çöpünün yapımına geliyor. Bunun için parşömen kağıdıyla kaplanan ince teller boncuklardaki deliklerden geçiriliyor.

Ardından boncuklar renklendiriliyor. Chang Hong, renk karıştırma formülünün ailesine özgü olduğunu söylüyor. Önce üzümün rengine göre pigmentler karıştırılıyor, ardından boya üzümlere uygulanıyor ve sonra ısıtılıyor. Sıcaklığın sadece 10 ila 20 derece yanlış olması durumunda dahi renk farklılık gösteriyor. Boncuklar renklendirildikten sonra doğal şekilde kurumaya bırakılıyor.

Miras ve umutlar

Zanaatın yalnızca kadın mirasçılara devredilmesi Chang Ailesi’nin kurallarından biri; bu aile mirasının sürdürülmesiyle ilgili bildiğimiz kurallardan çok farklı bir uygulama. Chang Hong, bunun tarihsel nedenlerden kaynaklandığını açıklıyor. Eski günlerde sancaktar ailelerde erkeklerin çoğunun aylaklıktan hoşlandığını, kızların ise pratik becerileri öğrenmede genellikle daha yetenekli olduğunu anlatan Chang Hong, “Ailemiz kızlara daha çok değer veriyor, çünkü aileyi esas yöneten onlar” diyor.

Chang Üzümü, ortaya çıkışından bu yana beş kuşak tarafından nesilden nesile aktarıldı. İlk dört kuşak tamamen cam üzüm yapımı ile uğraştı. Hatta üçüncü kuşak, eşsiz becerilerin aile içinde kalması amacıyla evlenmemeye ant içti.

Ancak sıra beşinci kuşağa geldiğinde, müreffeh bir şekilde genişleyen ailede kimse bu becerileri sürdürmek istemedi. Üçüncü nesil mirasçı Chang Yuling’in 1986’da ölümüyle bu ata zanaatı neredeyse sonsuza dek yok oluyordu.

2003 yılında, Beijing merkezli bir medya kanalı, Chang Üzümü’nü anımsatan ve bir zamanlar büyümekte olan bir halk sanatının kaybolmasına ağıt yakan bir makale yayınladı. Mirasçıların beşinci kuşağından Chang Hong ve kız kardeşi Chang Yan, makaleden çok etkilenip aile mirasını yeniden canlandırmaları gerektiğini düşündüler.

Chang Üzümü günümüzde ulusal manevi kültür mirası projesi olarak değerlendiriliyor; dolayısıyla hükümetten bir miktar fon alıyor. Chang Hong, “Kızkardeşim ve ben cam üzüm yapımı konusundaki becerilerin sürdürülmesinde bir zincir olduğumuzu hep söylüyoruz” diyor ve zanaatı üzümlere çok ilgi duyan torununa öğrettiğini anlatıyor.

Chang Hong, “Daha çok tanıtım ile Chang Üzümü’nün etkisini artırarak, ülkemizde daha fazla insanı ulusal ruhumuzun bir parçasını temsil eden bu manevi kültür mirasına çekmeyi umut ediyorum” diyerek sözlerini noktalıyor. (Kaynak: Deng Di’nin China Today Türkiye’deki haberinden özetlendi)